آیه ۱۸۳ البقره
ماه مبارک رمضان در مقایسه با ماههای دیگر سال، از نظر زمان و ارزش، جایگاه ویژهای دارد؛ به دلیل اینکه شب قدر و ظرف زمان نزول بهترین برنامهی سعادت بشر، در این ماه واقع شده است. سخن گفتن دربارهی چنین موقعیت عظیمی کار آسانی نیست و در واقع حق مطلب را آنگونه که باید نمیتوان ادا کرد. مدرسهی رمضان لحظه لحظهاش برای مؤمن، لبریز از انرژی مثبت و برای رسیدن به قصر تقوا موقعیتی بسیار طلایی و سهل است.
به نظر میرسد همهی نکات دعوی – تربیتی موجود در قرآن، در رمضان هم بتوان مشاهده کرد؛ ولی در این بحث، پرداختن به همهی آن نکات امکانپذیر نیست؛ بنابراین به ذکر موارد اساسی از آیات مربوط به رمضان و صیام اکتفا میکنیم.
آیات مبارک ۱۸۳ الی ۱۸۷ سورهی بقره، مختصّ ماه رمضان، روزه و احکام مربوط به آن است. سعی میکنیم نکات مهم تربیتی را از خلال آیات ذکر شده در حد توان استخراج کنیم. امید است این مروایدهای تربیتی، اول برای خودم و بعد برای خواهران و برادران مؤمنم فایدههای فراوان داشته باشد.
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» {البقره،۱۸۳}
(ای کسانی که ایمان آوردهاید، روزه بر شما واجب شده است،همانگونه که بر کسانی که پیش از شما بودند، واجب شده بود. باشد که تقوا پیشه کنید.)
مرواریدها:
– نحوهی خطاب برای مخاطب، با توجه به موضوع به صورت خاص بیان شده است. (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا) چون موضوع ویژهی مؤمنان است.
– موضوع برای مخاطب شفاف و همراه با بیان علت است. (کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ)
– ذکر مشترک بودن تکلیف مخاطبان فعلی با همنوعان قبلی، پذیرش تکلیف را آسانتر میکند. (کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ)
– لزوم بیان مقصد برای مخاطب، تا از هدف دور نگردد. (لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ)
– با توجه به قید لعلّ، تمام روزه داران توفیق رسیدن به مقصد را ندارند.
آیه ۱۸۴ البقره
«أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ ۚ فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ ۚ وَعَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ ۖ فَمَن تَطَوَّعَ خَیْرًا فَهُوَ خَیْرٌ لَّهُ ۚ وَأَن تَصُومُوا خَیْرٌ لَّکُمْ ۖ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ» {البقره، ۱۸۴}
(روزهای معدود [و معینی روزه بردارید] آنگاه هر کس از شما بیمار یا در سفر باشد[و در این ایام روزه نگیرد، باید به همان اندازه] شماری از روزهای دیگر را [روزه بگیرد]، و بر کسانی که [برایِ پیری، بیماری و …] از گرفتن آن (روزه) ناتوان هستند، کفّاره [واجب] است، [در ازای هر روز،] خوراک دادن به بینوایی، و هر کس به دلخواه خود نیکی کند [و بر میزان فدیه بیفزاید] برایش بهتر است، و اینکه روزه بگیرید برای شما [رخصت یافتگان] بهتر است، اگر [فواید و برکات بیشمار روزه را] بدانید.)
مرواریدها:
– تکالیف سخت در ایّام معدود است؛ بنابراین یک دعوتگر و مربی باید رعایت حال مخاطبانش را داشته باشد. (أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ)
حتی هر فرد با توجه به توان و ظرفیتش باید کار جسمی، علمی و روحی انجام دهد تا بتواند استمرار داشته باشد.
– شرایط و موقعیتهای افراد، احکام و تکالیف خداوند را تغییر میدهد؛ این امر لزوم انعطافپذیری در دعوت و عبادت را خاطرنشان میکند. (فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ)
– امکان جبران تکالیف برای مکلّف معذور وجود داشته باشد. (وَعَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ)
– از رخصتهای خداوند برای شناخت بهتر خالق مهربان به خصوص برای جوانان و نوجوانان استفاده شود و این رخصتها به دیگران معرفی شود.
– ایجاد فرصت برای کسانی که به نحوی توفیق بندگی خداوند را پیدا نکردهاند لازم است.
– باید ازسختگیریهای بیمورد در حق خود و دیگران پرهیز کرد.
– خالق به بندگانش با توجه به شناخت درونیات و ظرفیت آنها توجه خاص دارد و مناسب حال عموم آنها قوانین وضع میکند.
– شناخت مخاطب برای هر مربی و دعوتگر لازم است و باید تکالیف، با توان و استعداد مخاطب متناسب باشد.
– در قوانین عمومی ثابت دین استثنائاتی وجود دارد و رعایت آنها در قوانین وضعی لازم است.
– به اطعام و سیر کردن نیازمندان به عنوان تأمین نیازهای اولیهی آنها توجه شود.
– در جایگزین کردن نوع تکلیف برای ناتوانان رحمت خاص خداوند را میبینیم و اجرای چنین شیوههای دلنشینی برای مکلّفان از طرف مسئولین امر لازم است.
آیه ۱۸۵ البقره
«شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ ۖ وَمَن کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ ۗ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَلِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ وَلِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» {البقره، ۱۸۵}
(ماه رمضان، [آن ماه است] که در آن قرآن رهنمای مردم و دلایل روشنی از هدایت و [ملاکِ] تمییز [حق از باطل] فروفرستاده شده است، پس هر کس از شما این ماه را دریابد [و مسافر و بیمار نباشد] باید که آن را روزه بدارد، و هر کس بیمار یا در سفر باشد [و روزهایی از ماه رمضان را روزه نگیرد، باید به همان اندازه] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بگیرد؛ چرا که] خدا برای شما آسانی میخواهد، و برایتان دشواری نمیخواهد، و [خدا وجوبِ روزهی ماه رمضان و موارد رخصت آن را بیان کرد] تا شمارِ [ روزهای آن] را کامل کنید، و خدا را به پاس آنکه راهنماییتان کرده است به بزرگی یاد کنید، و بُوَد که شما شکر بگزارید.)
مرواریدها:
– ماه رمضان، به طور صریح، ماه نزول قرآن و شفافساز بنیانهای دینی معرفی شده است. (شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ)
– معرفی و ارائهی جذّاب جنبههای هدایت و روشنسازی راه حق و باطل قرآن، برای عموم مردم لازم است نه فقط برای مؤمنین. (هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ)
– برنامهریزی برای بیشترین استفاده بردن از مفاهیم قرآنی و همچنین عملی کردن آنها در زندگی، ضروری است؛ این برنامهریزی باید فرد، خانواده و جامعه را شامل شود.
– عموم مردم در پیاده کردن اهداف و برنامههای قرآن باید مشارکت داده شوند.
– از اختلافات رایج درمورد رؤیت ماه رمضان و ثبوت شهود، به هر وسیلهی ممکن باید دور بود. (فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْه)
– بیماری و سفر دو عامل مشقّت و جواز افطار است. (وَمَن کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ)
– قاعدهی مهم، برتری آسانگیری بر سختگیری در احکام دین است. (یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ)
– اراده و خواست خداوند جلب منفعت و دفع ضرر است نه بالعکس… یک دعوتگر شایسته است تمرکزش بر دو اصل فوق باشد تا چهرهی خوشایندی از اسلام به جهانیان ارائه دهد.
– از جمله اهداف تکالیف خداوند بر بندگان، رساندن مکلفان به مرحله بندگی کامل و تسلیم و تعظیم خالقشان برای نهادینه کردن صفت شکرگزاری در قبال صاحب نعمت میباشد. (وَلِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ وَلِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ)
– برای وصل شدن به خالق، نیاز به تزکیهی نفس و شناخت حقیقی اوست.
«وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ ۖ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ» {البقره، ۱۸۶}
(و هرگاه بندگانِ من دربارهی من از تو بپرسند، [بگو:] «همانا من [به آنان] نزدیکم، و دعای دعاکننده را، آنگاه که مرا بخواند، اجابت میکنم، پس [آنان هم] باید [دعوت] مرا اجابت کنند، و به من ایمان آورند، بُوَد که هدایت یابند.»
مرواریدها:
رمضان بهترین موسم دعا و تلاش برای کشف حجابهای معنوی است.
– حرکت و تلاش برای رسیدن به مقصد امری لازم است. (وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ)
– میزان اجابت درخواستها، به میزان یقین و عملکرد درخواستکننده از درخواستشده بستگی دارد. (أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ)
– مثبتبینی و عملگرا بودن دو عامل جذب قلوب است. (فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی)
– تواضع برای درخواست از خالق همراه با یقین و بندگی، از عوامل رشد همه جانبهی انسانهاست. (فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ)
آیه ۱۸۶ البقره
«وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ ۖ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ» {البقره، ۱۸۶}
(و هرگاه بندگانِ من دربارهی من از تو بپرسند، [بگو:] «همانا من [به آنان] نزدیکم، و دعای دعاکننده را، آنگاه که مرا بخواند، اجابت میکنم، پس [آنان هم] باید [دعوت] مرا اجابت کنند، و به من ایمان آورند، بُوَد که هدایت یابند.»
مرواریدها:
رمضان بهترین موسم دعا و تلاش برای کشف حجابهای معنوی است.
– حرکت و تلاش برای رسیدن به مقصد امری لازم است. (وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ)
– میزان اجابت درخواستها، به میزان یقین و عملکرد درخواستکننده از درخواستشده بستگی دارد. (أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ)
– مثبتبینی و عملگرا بودن دو عامل جذب قلوب است. (فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی)
– تواضع برای درخواست از خالق همراه با یقین و بندگی، از عوامل رشد همه جانبهی انسانهاست. (فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ)
آیه ۱۸۷ البقره
«أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَهَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَائِکُمْ ۚ هُنَّ لِبَاسٌ لَّکُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ ۗ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنتُمْ تَخْتَانُونَ أَنفُسَکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ وَعَفَا عَنکُمْ ۖ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ ۚ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّىٰ یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ۖ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیَامَ إِلَى اللَّیْلِ ۚ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاکِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ ۗ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا ۗ کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ» {البقره، ۱۸۷}
(در شبِ روزه داری، همبستری با همسرانتان برای شما حلال گردیده است. آنان برای شما [به منزلهی] پوششی هستند و شما [نیز] پوششی برای آنان هستید. خدا میدانست شما [بر این باور بودید که در شبِ روزهداری همبستری با همسران حرام است، ولی با این وصف خود را در ورطهی گناه افکنده و] به خودتان خیانت میکردید. لذا [به رحمت خویش] توبهی شما را پذیرفت و از شما درگذشت. پس اکنون [در شبهای روزه میتوانید] با همسرانتان همبستر شوید و در طلبِ آنچه خدا برایتان مقرر داشته است [همچون بهرهمندی از همسران و برخورداری از فرزندان]، برآیید، و بخورید و بیاشامید تا آنگاه که رشتهی سفیدِ [روز] از رشتهی سیاه [شب] برایتان نمایان گردد. سپس روزه را تا شب به پایان رسانید، و هنگامی که در مساجد در حال اعتکاف هستید، با همسرانتان همبستر نشوید. این [احکامِ روزه و اعتکاف] حدود خدایند، پس [به قصد رعایت نکردن] به آنها نزدیک نشوید. این چنین خداوند آیاتش را برای مردم بیان میکند، بُوَد که آنان تقوا پیشه کنند.)
مرواریدها:
– غریزهی جنسی و غریزهی شکم، دو غریزهی مهم فطری است که نیاز به کنترل دارد.
– مسائل جنسی به صورت کنایه و غیرمستقیم بیان شده است تا صفت حیا و نجابت در جامعه نهادینه شود. (اُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَهَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَائِکُمْ)
– سریعترین راه برای رسیدن به ملکهی تقوا و خدا را دیدن، مهار کردن هوای نفس در مدرسهی رمضان است.
– استفاده بدون مرز از امور مباح و جایز، باعث فراموشی ناظر بودن خداوند است.
– شفافسازی حد و مرزهای روزهداری در قرآن، درس بزرگی برای دعوتگران و مربیان تربیتی به شمار میرود تا حقایق دین خداوند را واضح و به دور از کتمان به مردم معرفی نمایند.
– نه گفتن به خواستههای دل در امور مباح تمرین میشود تا ارادهی نه گفتن به امور حرام، تقویت شود.
– آیات اول و آخر صیام، با ذکر تقوا پایان یافته است. (لعلّکم تتّقون. لعلّهم یتّقون)، این امر اهمیت توجه پروردگار مهربان به رساندن بندگانش به گنج تقوا و پرهیزگاری را نشان میدهد.
فاطمه شاکری